عناوین مهم این مقاله:
تاریخچه چاپ سنگی
چاپ سنگی یا لیتوگرافی در قرن 18 توسط یک نویسنده آلمانی به نام الویس سنفلدر ( Alois Senefelder) به طور کاملا تصادفی اختراع شد. او درحالیکه مشغول نوشتن یکی از فیلمنامههای خود بود، دریافت که به علت خاصیت آبگریز بودن روغن و آب با مداد شمعی میتواند روی سنگ آهک متنهای خود را بنویسد و بعد آنها را کپی کند.
او همچنین فهمید که پس از چند بار کپی کردن متنش همچنان نسخه اصلی روی سنگ آهک باقی میماند. در نتیجه میتواند از آن نسخه چندین بار استفاده کند.
طولی نکشید که این اختراع تصادفی در دنیا مورد توجه قرار گرفت و نقاشها، پرترهنگاران و تصویرگران برای تکثیر آثار خود از آن استفاده میکردند. در آن زمان لیتوگرافی ابزاری مؤثر برای بسیاری ازهنرمندان آن دوره بود.
در اواخر قرن 19 میلادی هنرمندان با استفاده از طرحهای سیاه و سفید رویاها و ناخودآگاه مردم را تحت تاثیر قرار میدادند. با پیشرفت فناوری چاپ و امکان استفاده از رنگهای مختلف، دنیای چاپ سنگی متحول شد.
در این زمان پوسترهای دیواری، کتابهای مصور و چاپهای رنگی راه خود را به بازار چاپ باز کردند و مورد توجه بسیاری از مردم قرار گرفتند.

چاپ سنگی در ایران
بنابر روایات مختلف، چاپ سنگی را میرزا صالح شیرازی در تبریز برای نخستین بار وارد ایران کرد.
او برای کسب علم و دانش جدید به اروپا سفر کردهبود و در هنگام بازگشت با خود یک دستگاه چاپ سنگی به ایران آورده بود. پیش از آن تا سال 1269 هجری قمری چاپ سربی بین مردم رواج داشت؛ اما با ورود چاپ سنگی به ایران این صنعت دچار تحول شد.
همانطور که در پاراگرافهای قبل گفته شد، چاپ سنگی را آلویس سفندلر اختراع کرده بود و پس از آن از طریق کشور روسیه وارد ایران شده بود.
سپس تهران و اصفهان جزو شهرهایی بودند که بعد از تبریز اقدام به تاسیس چاپخانههایی برای چاپ سنگی کردند.
نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران به نام قرآن چاپ دارالطبعة دارالسلطنه نیز در سال 1248-49 هجری قمری منتشر شد.
هنرمندان زیادی از جمله استاد کلهر (خط نویس روزنامههای چاپ سنگی) و نقاشهای معروفی مثل: ابوتراب غفاری، ابوالحسن غفاری (صنیع الملک) و موسی ممیزی پرچمدار استفاده از این نوع چاپ بودهاند.
اگر به مطالعه تاریخچه انواع دیگری از چاپ مثل چاپ فشاری یا فلزی علاقمند هستید، تاریخچه صنعت چاپ را نیز بخوانید.

مزایای چاپ سنگی نسبت به چاپ سربی
چاپ سربی خیلی زود جای خود را به چاپ سنگی داد.آوازهی چاپ سنگی به دلیل داشتن مزایای زیادی مثل کمخطر بودن نگهداری از وسایل آن، هزینهی کمتر داشتن و در نهایت هماهنگی بیشتر با فرهنگ و خط فارسی به سرعت در تمام شهرهای ایران پیچید.
یکی از بهترین ویژگیهای چاپ سنگی درآن زمان این بود که استفاده از این نوع چاپ در خط نستعلیق و نقاشیها امکانپذیر بود؛ بنابراین در روزنامهها و کتب خطی بسیار مورد استفاده قرار میگرفت.
مراحل چاپ سنگی
ابتدا، طرح لیتوگرافی مستقیماً روی یک تخته سنگ آهک صیقل داده شده با استفاده از مداد رنگی یا جوهر لیتوگرافی روغنی کشیده میشود.
پس از تکمیل طرح، سنگ آماده پردازش یا حکاکی است. یک لایه کلوفون پودر شده روی سنگ مالیده میشود و سپس یک لایه تالک پودرشده به آن اضافه میشود.
سپس صمغ عربی یا ترکیبی از صمغ عربی با محلول اسیدی ملایم، بر روی سنگ مالیده می شود. واکنش شیمیایی بین محلول و سنگ، تصویری که با مداد رنگی لیتوگرافی روغنی شده است را ثبت میکند. در همین زمان، محلول قسمت های خالی سنگ را جذب کرده و قسمت حکاکیشده برجسته میشود.
سپس نقاشی اصلی با حلالی به نام لیتوتین پاک میشود که اثری سایهمانند از تصویر بر روی سنگ باقی گذارد.
برای ایجاد پایهای برای مرکب زدن، یک لایه آسفالت بر روی تمام سطح سنگ صاف میشود وسپس زمانی لازم است تا خشک شود.
قبل از اینکه سنگ برای مرکب آماده شود، آن را با آب مرطوب میکنند که فقط در قسمتهای خالی جذب شود. سپس با یک غلتک، جوهر روی سنگ اعمال می شود. جوهر روغنی به ناحیه چرب تصویر میچسبد و توسط قسمتهای مرطوب سنگ دفع میشود. مرطوب کردن و مرکب زدن سنگ تا زمانی که کل تصویر کاملاً جوهری شود تکرار میشود.
سنگ در حالی که تصویر رو به بالا روی دستگاه چاپ سنگی تخت قرار می گیرد و یک صفحه کاغذ مرطوب روی آن قرار می گیرد.
سنگ و کاغذ را با تخته ای میپوشانند که به آن تمپان نیز میگویند و گاهی چندین ورق کاغذ روزنامه به عنوان بالشتک روی مطبوعات را می پوشانند. یک دستگاه پرس تخت مجهز به یک نوار فشار است. این نوار که معمولاً اندازه تصویر را تقریبی میکند، روی تمپان و سنگ پایین میآید و هنگام عبور از پرس روی سطح چرب شده کشیده میشود. میله، اعمال فشار صاف و یکنواخت را در سراسر سطح سنگ حکاکی میکند.
هنگامی که سنگ از طریق پرس کشیده شد، قالب حاصل بر روی کاغذ تصویر معکوس از ترکیب اصلی کشیده شده روی سنگ را نشان می دهد.
برای ساخت یک لیتوگرافی چند رنگ باید از سنگ ها یا ماتریسهای اضافی برای هر رنگ مورد نظر استفاده شود. برای افزودن هر رنگ، همان ورق کاغذ به طور مکرر از طریق پرس کشیده می شود. باید دقت کرد که سنگ را به طور دقیق ثبت یا تراز کنید.

نمونه چاپ سنگی


همچنین بخوانید: